Grein Ólafs Stephensen, framkvæmdastjóra FA, í Morgunblaðinu 4. desember 2020.
Undanfarnar vikur og mánuði hafa ráðherrar og stjórnarþingmenn verið beittir gríðarlegum þrýstingi af hagsmunaöflum í landbúnaðinum að gera breytingar á samkeppnisumhverfi matvörumarkaðarins, sem myndu leiða af sér hækkun verðs til neytenda og skerða hag verzlunarfyrirtækja, en hygla innlendum framleiðendum búvara.
Verðhækkanir á tímum atvinnuleysis
Í fyrsta lagi hafa afurðastöðvar kveinkað sér undan því að birgðir safnist upp hjá þeim vegna minnkandi eftirspurnar í heimsfaraldri kórónuveirunnar og lagt til að settar verði hömlur á innflutning til að hjálpa þeim að koma vörum sínum út. Undan þessum þrýstingi hefur Kristján Þór Júlíusson landbúnaðarráðherra nú látið og lagt fram á Alþingi frumvarp um að hverfa tímabundið aftur til fyrra fyrirkomulags á útboði á tollkvótum fyrir búvörur.
Afleiðing þeirrar lagabreytingar er í stuttu máli sú að innflutningsfyrirtæki munu þurfa að greiða hærra verð fyrir heimildir til að flytja inn búvörur án tolla. Breytingin skerðir hag innflytjenda og leiðir til hærra matvöruverðs, ekki bara á innfluttum vörum heldur líka á innlendum búvörum sem hægt er selja dýrar af því að samkeppnin verður minni. Breytingin er lögð til með þeim rökum að nú sé erfitt hjá innlendum búvöruframleiðendum vegna heimsfaraldursins. Landbúnaðurinn er þannig eina greinin, sem stjórnvöld hyggjast styðja með því að leggja stein í götu samkeppni, í stað þess að vísa fyrirtækjunum á almenn úrræði á borð við styrki og lán.
Það má heita með miklum ólíkindum að á sama tíma og atvinnuleysi slær öll met og yfir 25.000 manns þiggja atvinnuleysisbætur, skuli stjórnvöld beita sér fyrir hækkun á matvöruverði. Ýmislegt bendir til að þetta frumvarp sé aðeins fyrsta skrefið í býsna vel skipulagðri aðför að samkeppni á matvörumarkaðnum.
Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum
Í öðru lagi er mikill þrýstingur á að ríkisstjórnin leggi fram frumvarp sem veiti kjötafurðastöðvum undanþágu frá samkeppnislögum þannig að þær megi sameinast og hafa með sér samstarf án afskipta samkeppnisyfirvalda. Þetta gerði Sigurður Ingi Jóhannsson formaður Framsóknarflokksins að sinni tillögu í blaðagrein og fyllyrti að nýverið hefði ríkisstjórnin „lýst vilja sínum til að fara þá leið“ með orðalagi í yfirlýsingu sinni vegna endurskoðunarákvæðis lífskjarasamninganna, þar sem stjórnin segist ætla að „kanna sérstaklega hagkvæmni og skilvirkni í matvælaframleiðslu.“
Rök Sigurðar Inga fyrir undanþágunni eru að „litlar afurðastöðvar í kjöti meg[i] sín lítils í alþjóðlegri samkeppni við mun stærri aðila – hvort sem er innanlands eða á erlendum mörkuðum.“ Þetta er vinsæl bullröksemd, sem hægt er að heimfæra á flest fyrirtæki og atvinnugreinar á Íslandi. Ef smæð í alþjóðlegu samhengi er rök fyrir undanþágum frá samkeppnislögum, er alveg eins gott að nema þau bara úr gildi og fagna einokuninni.
Samkeppniseftirlitið hefur opinberlega lagzt eindregið gegn þessum hugmyndum og bent á að fengju afurðastöðvar heimild til sameiningar og samstarfs umfram það sem gildir í samkeppnislögum, myndi hinn aukni markaðsstyrkur fyrirtækjanna sem af því leiddi birtast bændum í lægra afurðaverði og neytendum í hærra verði. SE bendir m.a. á að bændur hafi að verulegu leyti tapað forræði á afurðastöðvunum og séu í veikri stöðu gagnvart þeim, sem sjáist t.d. á því að nýafstaðin sláturtíð hafi verið vel á veg komin þegar bændum var gefið upp verð á afurðum þeirra.
Samkeppniseftirlitið bendir líka á að samkeppnislög veiti heimild til samruna eða undanþágu vegna samstarfs fyrirtækja, sé það metið svo að hagræðing af því sé neytendum til hagsbóta. Engin ástæða sé til að búa samrunum og samstarfi kjötafurðastöðva og kjötvinnslna aðra umgjörð. Félag atvinnurekenda tekur undir þau sjónarmið.
Uppsögn tollasamnings við ESB
Þriðja atriðið, sem gríðarlegur þrýstingur er á, er uppsögn tollasamnings Íslands og Evrópusambandsins, sem fært hefur neytendum miklar hagsbætur í formi lægra verðs og mun fjölbreyttara úrvals matvöru. Framsóknarflokkurinn hefur gert þessa hugmynd að sinni og legið er á hinum stjórnarflokkunum að spila með.
Sú falsröksemd hefur meðal annars verið færð fram fyrir uppsögn samningsins að forsendur hans séu brostnar vegna útgöngu Bretlands úr Evrópusambandinu; tollkvótar íslenzkra útflytjenda búvara í samningnum hafi verið hugsaðir fyrir Bretlandsmarkað og muni nú ekki nýtast sem skyldi. Staðreyndin er sú að um áramót tekur að óbreyttu gildi bráðabirgðafríverzlunarsamningur Íslands og Bretlands, þar sem ríkin veita hvort öðru gagnkvæma tollkvóta; Bretar fá 48 tonna kvóta fyrir osta og unnar kjötvörur inn á íslenzkan matvörumarkað og Íslendingar fá yfir 1.000 tonna kvóta fyrir skyr og lambakjöt inn á Bretlandsmarkað, byggt á viðskiptum síðustu ára. Auk þess halda útflytjendur öllum kvótanum á ESB-markaðnum óskertum. Markaðsaðgangur fyrir íslenzkar búvörur batnar því með Brexit, ekki öfugt.
Samkeppniseftirlitið hefur lagzt eindregið gegn hugmyndum um uppsögn tollasamningsins og bent á að innflutningstollar hafi neikvæð áhrif á neytendur í formi hærra vöruverðs og minna úrvals.
Samstaða gegn atlögunni
Hagsmunaöfl í landbúnaðinum reyna nú að nýta annars vegar kórónuveirufaraldurinn og hins vegar Brexit til að vinda ofan af breytingum í átt til frjálsra viðskipta og virkrar samkeppni, sem hafa átt sér stað á síðustu árum og verið verzluninni og neytendum til hagsbóta. Það er full ástæða fyrir samtök verzlunar, neytenda og launþega að standa saman gegn þessari atlögu, þar sem frumvarp landbúnaðarráðherra um breytt kvótaútboð er því miður líklega aðeins fyrsta skrefið.
